της Ουρανίας Πανταζίδου
Είναι η δεύτερη χρονιά που η επέτειος της Επανάστασης του 1821, λόγω πανδημίας δε θα εορταστεί με τις καθιερωμένες παρελάσεις. Φέτος μάλιστα, με τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από την κήρυξη της Επανάστασης η απουσία των πανηγυρικών εκδηλώσεων μνήμης και περηφάνιας, απ΄ άκρου εις άκρον της χώρας ίσως να είναι ιδιαίτερα αισθητή.
Έτσι σκέφτηκα να γράψω δυο λόγια για το άγνωστο θέμα της συμμετοχής των Ελλήνων του Πόντου στους Εθνικούς εκείνους αγώνες, που για διάφορους λόγους δε τους δόθηκε η πρέπουσα σημασία. Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια από επιστήμονες για την ανάδειξη και αυτής της πτυχής του ποντιακού ελληνισμού.
Όπως γράφει ο κ. Βλάσης Αγτζίδης, Πόντιοι εθελοντές υπήρξαν τόσο στον Ιερό Λόχο του Υψηλάντη, όσο και στον επαναστατημένο Νότο. Το 1821, ο στρατός του Υψηλάντη θα ηττηθεί στη Μολδαβία και θα διαλυθεί. Περίπου χίλιοι διασωθέντες θα περάσουν τον Προύθο ποταμό και θα καταφύγουν στη Ρωσία. Οι ρωσικές αρχές θα τους συγκεντρώσουν στο Οργκίεβ και θα τους καταγράψουν σε έναν κατάλογο που διεσώθη στο Κρατικό Αρχείο της Νομαρχίας Οδησσού.
Στον κατάλογο αυτό υπάρχουν τα ονόματα, οι εθνικότητες και ο τόπος καταγωγής. Σ΄ ένα απόσπασμα αυτού του καταλόγου που περιλαμβάνονται 80 συλληφθέντες, οι 39 είναι ελληνικής εθνικότητας (grek) και απ’ αυτούς 7 προέρχονται από τον Πόντο (6 από Τραπεζούντα και ένας από Αργυρούπολη) και 4 απ’ τις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας.
Επίσης, Πόντιοι που πολέμησαν στο Νότο, καταγράφονται σε συνολικούς καταλόγους που αναφέρονται σε Μικρασιάτες αγωνιστές. Σ’ ένα τέτοιο κατάλογο ο Οδυσσέας Λαμψίδης, ο μεγάλος Πόντιος Ακαδημαϊκός εντόπισε 17 Ποντίους, από τους οποίους οι 5 κατάγονται από την Τραπεζούντα, 6 γενικά από τη Μαύρη Θάλασσα, 4 από τη Σινώπη και 2 από την Αργυρούπολη.
Σημαντική εκπρόσωπος της ποντιακής συμμετοχής υπήρξε η οικογένεια των Υψηλάντηδων, όπως και η οικογένεια των Μουρούζηδων (μάλλον και με δεσμούς συγγένειας μεταξύ τους).
 |
| Αριστερά ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διερχόμενος τον Προύθο και δεξιά το στέμμα της οικογένειας των Υψηλάντηδων |
Ο Γεώργιος Κανδηλάπτης μας αναφέρει ότι στην Τραπεζούντα κοινωνοί της μεγάλης Εθνικής υπόθεσης είχαν γίνει και οι διδάσκαλοι Ηλ. Κανδήλης και Σάββας Τριανταφυλλίδης. (Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτη “Ποντιακά ιστορικά ανάλεκτα”, Αλεξανδρούπολη 1925).
Στο ίδιο βιβλίο αναφέρει επίσης και τη μύηση του Μητροπολίτη Χαλδίας Σίλβεστρου Β΄ Λαζαρίδη «…εμυήθη εις την Φιλικήν Εταιρίαν κατηχηθείς υπό του εν Τραπεζούντι σχολάρχου, φίλου και συμμαθητού του Σάββα Τριανταφυλλίδου…».
Η μύηση του Μητροπολίτη Χαλδίας Σίλβεστρου Β΄ Λαζαρίδη
Ας δούμε πως περιγράφει ο Γ. Κανδηλάπτης τη μύηση του Μητροπολίτη Χαλδίας, όταν εμφανίστηκαν ξαφνικά μπροστά του δύο δερβίσηδες οι οποίοι μιλούσαν την ελληνική διάλεκτο (δερβίσηδες = περιοδεύοντες Τούρκοι ιεροκήρυκες ή μοναχοί).
Ο Μητροπολίτης Σίλβεστρος δε γνώριζε εάν βρισκόταν μπροστά σε χριστιανούς ή Οθωμανούς κατασκόπους.
«…Αίφνης η θύρα του Συνοδικού ηνοίχθη αποτόμως και δύο δερβίσιδες, εκ του Τάγματος των Μεβλεβίδων εισήλθον και κραδαίνοντες ανά μιαν βακτηρίαν φέρουσιν δόρυ και αξίνην και μερμορίζοντες διάφορα ρητά του Κορανίου περιεσκόπευσαν τα πέριξ. Μετ’ απορίας όμως είδεν, ότι ευθύς ως εισήλθον, έκλεισαν επιμελώς την θύραν του Συνοδικού.
Εστήριξαν τας βακτηρίας αυτών εν τη γωνία και απακαλύψαντες τας κεφαλάς αυτών εν των κιδάρεων, προσήλθον και μετά μεγάλης Χριστιανικής ευλαβείας, έκαμψαν τα γόνατα αυτών και προσκυνήσαντες την δεξιάν του αρχιερέως εξεζήτησαν τας ευχάς αυτού εις καθαράν Ελληνικήν διάλεκτον. Ο Αρχιερεύς Σίλβεστρος εγένετο έκθαμβος διά τα γενόμενα, βλέπων προ αυτού δύο ηλιοκαείς, αλλ’ ωραίας φυσιογνωμίας εχούσας την πλουσίαν αυτών κόμην κτενισμένην, και κεχυμένην επί των ώμων αυτών, εξωτερικώς μεν υπό Οθωμανικήν αμφίεσιν, αλλά την Ελληνικήν φυσιογνωμίαν έχοντες και την Ελληνίδα διάλεκτον ομιλούντας. Ο Δεσπότης ηπόρει αν ευρίσκεται υπό Χριστιανών η κατασκόπων Οθωμανών.
Την απορίαν αυτού μαντεύσας ο έτερος των Δερβίσιδων και περισκοπεύσας περί εαυτών αν υπ’ ουδενός εβλέπετο και αν ευρίσκετο εν ασφαλεί τόπο είπε “Σεβασμιώτατε Δέσποτα, βλέπομεν ότι δυσπιστείται και εν αμφιβολία ευρίσκεσθε, περί του ότι αν λέγωμεν την αληθείαν, ότι είμεθα Έλληνες Χριστιανοί. Έιμεθα μυστικοί απόστολοι της εν Οδησσώ συστηθείσης εν έτει 1814 υπό των αειμνήστων ανδρών Αθ. Τζακάλωφ, Σκουφά, και Ξάνθου Φιλικής εταιρείας και απεστάλημεν εις τας διαφόρους πόλεις της Ανατολής προς κήρυξιν της ελευθερίας, σύστασιν εφορειών και επιτροπών, εγγραφή μελών και άθροισιν συνδρομών υπέρ της εθνικής επαναστάσεως και ό,τι λέγομεν την πάσαν αλήθειαν” είπον και εξεβίδωσαν τας μακράς αυτώ βακτηρίας, ότε και έπεσαν εξ αυτών καταγής κύλινδροι συστατικών και άλλων επιστολών διευθυνόμενα προς τας θρησκευτικάς αρχάς του εν Τουρκία Ελληνισμού και υπογεγραμμέναι υπό του αειμνήστου Γρηγορίου του Ε΄ και άλλων πρωτεργατών της ελευθερίας.
Πάραυτα ηνοίχθησαν οι οφθαλμοί του Μητροπολίτου, ενηγκαλίσθη αυτούς ως πατήρ τα τέκνα και θέσας τας εκ της συγκινήσεως τρεμούσας χείρας του επί των κεφαλών αυτών προσεφώνησεν ούτω μετά δακρύων: “Ο Ύψιστος, ο ετάζων νεκρούς και καρδίας εύχομαι να κατευοδώση το έργον υμών και εις ακύμαντον λιμένα να αγάγη αυτόν. Εύχομαι όπως σύμπαν το έθνος λαμβάνον υπ’ όψιν τα υπερτετρακοσαετή δεινά αυτού σύσωμον εξεγερθή κατά της τυραννίας και πατάξη τον διάβολον της δουλείας κατά κεφαλής και δημιουργήση το νέον Ελληνικόν Κράτος. Σας συνιστώ Δε μέχρι της ευθέτου ώρας σύμπνιαν, προσοχήν, συνεκτικότητα και δραστηριότητα, εάν θέλομεν να κατορθώσωμεν μέγα και ένδοξον έργον“.
Τοιούτοι ήσαν εν συνόψει οι λόγοι του αειμνήστου εκείνου μητροπολίτου ως διεμνημόνευσαν τούτους οι γονείς ημών και οι γεροντότεροι της πατρίδος.
Εγερθείς ο Μητροπολίτης αυτούς μεν έπεμψεν εις το μαγειρείον προς κατεύνασιν της πείνης των, αυτός δε προσεκάλεσε τον άρχοντα αρχιμεταλλουργόν και παντοδύναμον εν Πόντω αείμνηστον και εθνομάρτυρα επίσης Ιάκωβον τον Γρηγοράντην, εις ον και εκοινώνησε τα της αποστολής των δύο μυστικών αποστόλων, και τον θάνατον των δύο κορυφαίων του Γένους του τε Γρηγορίου του Ε’ και του Κωνστ. Μουρούζη. Απερίγραπτος ήτο η λύπη και η αθυμία του άρχοντος Ιακώβου διά τους θανάτους τούτων και ιδίως του επιστηθίου φίλου του Κωνστ. Μουρούζη, ον εγνώρισεν ετ Κων/πόλει, όπου κατ’ έτος μετέβαινε μεταφέρων μεταλλεύματα, ώστε όρκον φρικτόν ώμοσε κατά των Τούρκων και επεχρέωσε τον αρχιερέα Σίλβεστρον να κηρύξη επ’ εκκλησίαις ότι πας ο λέγων τον Τούρκον καλόν δεν ήτο άξιος υπί επταετίαν να μεταλαβάνη των αχράντων μυστηρίων και ισοβίως κατά των Τούρκων αντέπραξεν.
Εκρίθη λοιπόν καλόν και φρόνιμον, όπως οι υπό το ένδυμα των Δερβίσιδων απόστολοι της Φιλικής. εταιρείας αποστάλωσιν εις την μ. αγίου Γεωργίου Χουτουρά δια πάσαν ασφάλειαν, ληφθή δε γενική απόφασις περί της αθροίσεως συνδρομών και εξ Αργυρουπόλεως και της επαρχίας. Την 15 Αυγούστου, ημέραν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ευθύς μετά την απόλυσιν της εκκλησίας 25 πρόκριτοι της Αργυρουπόλεως συνελθόντες παρά τω Μητροπολίτη εγένοντο κοινωνοί της Εθνικής αποστολής και προσέφερον ανεξαιρέτως πάντες μετά των πολιτών την συνδρομήν των. Απεφασίσθη δε όπως ο Πρωτοπρεσβύτερος και Οικονόμος της Μητροπόλεως Π. Τριαντάφυλλος Λαζαρίδης περιέλθη την επαρχίαν και αθροίση συνδρομάς.
Ούτω λοιπόν εν διαστήματι μηνός συνηθροίσθη το ποσόν 12000 γροσίων (ποσόν σημαντικόν την εποχήν εκείνην) όπερ και παρεδόθη τοις δύο αποστόλοις έναντι αποδείξεως, χάριν του μεγάλου εθνικού έργου, της Αναστάσεως της Πατρίδος».
Για την ιστορία ο Μητροπολίτης Σίλβεστρος Β΄ Λαζαρίδης θα δολοφονηθεί από τους Τούρκους. Το 1829 και αμέσως μετά την υποδοχή που επιφύλαξε στους Ρώσους, συνελήφθη από τους Τούρκους και φυλακίστηκε. Στη φυλακή από τις κακουχίες ή από δηλητηρίαση αρρώστησε βαριά και γι αυτόν το λόγο του επέτρεψαν να αποσυρθεί και να πεθάνει στη μονή της Γουμεράς τον Αύγουστο του 1830.
Μετά από επιθυμία του ενταφιάστηκε πίσω από το άγιο βήμα της Μονής Γουμερά.
Επίσης ο αρχιμεταλλουργός εθνομάρτυρας Ιάκωβος Γρηγοράντης (Γρηγοριάδης) θα δολοφονηθεί το 1829 κατηγορούμενος ως “Φιλικός”. Τον είχαν καταγγείλει για επαναστάτη οι Τούρκοι πρόκριτοι της Αργυρούπολης, Σατουλάχ Αγάς και Χασάν Αγάς.
Με ή χωρίς παρελάσεις και άλλες επετειακές εκδηλώσεις θα κλείσω με μια ευχή που βρήκα στην εφημερίδα “Ελεύθερος Πόντος” του 1920, που εκδίδονταν στο Βατούμ:
«25η Μαρτίου, ας υπάρξει ο αδάμας όστις να χαράξει βαθιά εις την καρδίαν πάντων ότι είμεθα κληρονόμοι ου μόνον μεγάλου ονόματος αλλά και μεγάλων υποχρεώσεων απέναντι των…».
Τελειώνοντας αξίζει ν΄ αναφέρω κάποια από τα ονόματα που έχουν καταγραφεί, οι οποίοι συμμετείχαν στον Εθνικό Αγώνα:
Από την Τραπεζούντα: Παναγιώτης Παύλου Τραπεζούντιος, Ιωάννης Εγλεντέζογλου Τραπεζούντιος, Ιωάννης Τραπεζανλής, Δημήτριος Τραπουζανλής, Θεόδωρος Αναστασίου κ.α.
Από τη Σινώπη: Γιώργης Τζανής Σιναπλής, Δημήτρης Γιακομής Σιναπλής, Δημήτριος Ιακώβου Σιναπλής, Γιώργος Μαλαφάκης Σιναπλής κ.α.
Από την Αργυρούπολη (Γκιουμούσχανε ή Κιουμούσχανε): Δημήτρης Κιουμουσχανελής, Ιωάννης Βασιλείου Κιουμουσχανελής και πολλοί άλλοι.
Επίσης υπάρχουν και ονόματα που αναφέρονται γενικά ως Μαυροθαλασσίτες π.χ. Μιχάλης Γεωργίου Μαυροθαλασσίτης, Στεφανής Γ. Μαυροθαλασσίτης, Αθανάσης Μαυροθαλασσίτης, Κωνσταντίνος Μαυροθαλασσίτης.
 |
| Ο Δημήτριος Υψηλάντης |
Και όπως γράφουν πολλοί, μ΄ έναν Πόντιο ξεκίνησε η Επανάσταση, εννοώντας τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και μ΄ έναν Πόντιο έληξε, τον Δημήτριο, αδελφός του Αλέξανδρου, ο οποίος ως στρατάρχης επικεφαλής του ελληνικού στρατού έδωσε την τελευταία μάχη του Αγώνα στην Πέτρα της Βοιωτίας τον Σεπτέμβριο του 1829.
Ουρανία Πανταζίδου
Υποπλοίαρχος Π.Ν. (ε.α)
Πηγές:
- Γεώργιος Κανδηλάπτης “Ποντιακά Ιστορικά Ανάλεκτα” (www.epm.gr).
- Επιτροπή Ποντιακών Μελετών – Εφημερίδα “Εύξεινος Πόντος”, Βατούμ 1920 (www.epm.gr).
- Βλάσης Αγτζίδης “Οι Έλληνες της Ανατολής στην Επανάσταση του 1821” (kars1918.wordpress.com/2009/04/07/7-4-2009).
- Παναγιώτης Μωυσιάδης “Η επανάσταση του 1821 και οι θυσίες ποντίων Φιλικών” (e-ptolemeos.gr/epanastasi-tou-1821-ke-thisies-pontion-filikon-grafi-o-panagiotis-moisiadis).
- Σύλλογος Ποντίων Νομού Ξάνθης “Η προσφορά των Ελλήνων του Πόντου στην επανάσταση του 1821” (www.spnx.gr/i-prosfora-ton-ellinon-toy-pontoy-stin-epanastasi-toy-1821).
- Εύξεινος Πόντος “Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο Ιερός Λόχος και η συμμετοχή των Ποντίων στην Επανάσταση του 1821” (efxinospontos.gr/omogeneia/4854-o-aleksandros-ypsilantis-o-ieros-loxos-kai-i-symmetoxi-ton-pontion-stin-epanastasi-tou-1821).
