Γράφει ο Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης
Άγνωστα παράπλευρα πλήγματα, κατά τη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, δέχτηκε η Θράκη, όταν από τα Τουρκικά στρατιωτικά τμήματα, ξέσπασε μια φοβερή επιδημία χολέρας, η οποία μοιραία μεταδόθηκε στα αντιμαχόμενα Βουλγαρικά στρατεύματα, τα οποία στη συνέχεια τη μετέδωσαν στα ελληνικά στρατεύματα, κατά το Β’ Βαλκανικό Πόλεμο.
Τα πρώτα κρούσματα άρχισαν να αναφαίνονται από τα μέσα του Οκτωβρίου 1912.
Εδώ αξίζει να θυμίσουμε ότι στις αρχές του Οκτωβρίου 1912, οι συμμαχικές χώρες Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία και Μαυροβούνιο κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εξαιτίας της γεωγραφίας της Βαλκανικής Χερσονήσου, οι ‘Ελληνες άρχισαν να προελαύνουν από τα σύνορα της Μελούνας προς Βορράν, με στόχο τη Μακεδονία και την Ήπειρο. Οι Βούλγαροι προέλασαν προς Νότο διέβησαν τη Ροδόπη και κατέλαβαν Γκιουμουλτζίνα (Κομοτηνή) και Δεδέαγατς, ενώ άλλες φάλαγγές τους, εισήλθαν στην Ανατολική Θράκη κατευθυνόμενες προς το κέντρο και περικυκλώνοντας την Αδριανούπολη, όπου πολιόρκησαν ασφυκτικά τους Τούρκους.
Πολύνεκρες μάχες έγιναν και στην περιοχή των Σαράντα Εκκλησιών. Επικεφαλής των Βουλγαρικών δυνάμεων ο στρατηγός Δημήτριεφ. Οι Σαράντα Εκκλησίες καταλήφθηκαν μετά από πείσμονες μάχες στις 11 Οκτωβρίου 1912, ενώ ο τουρκικός στρατός υποχωρούσε προς τη Βιζύη. Κατά την φυγή των Τούρκων ο Μεχμέτ Μουχτάρ Πασάς, δεν πρόλαβε να πάρει ούτε τις ατομικές αποσκευές του! Οι Βούλγαροι όμως κυρίευσαν επτά πυροβολαρχίες ταχυβόλων πυροβόλων, μεγάλη ποσότητα φυσιγγίων, 18 τηλεβόλα και 12 τοπομαχικά, καθώς και μεγάλες ποσότητες ζωοτροφών και άλλα εφοδίων. Μαζί με αυτά πήραν και… δύο αεροπλάνα που δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν οι Τούρκοι!
Στις 16 Οκτωβρίου οι Βούλγαροι κατευθυνόμενοι νότια, πίεσαν τους Τούρκους, που υποχώρησαν στο μέτωπο της γραμμής Διδυμοτείχου- Λουλέ Μπουργκάς. Η μάχη υπήρξε αιματηρότατη. Ο τουρκικός στρατός υπό την διοίκηση του Ναζήμ πασά αναγκάσθηκε να τραπεί σε άτακτη φυγή προς την Τυρολόη εγκαταλείποντας μεγάλο αριθμό νεκρών και τραυματιών.
Ο Β’ Βαλκανικός Πόλεμος με αντιπάλους πλέον τους πρώην συμμάχους Έλληνες και Βουλγάρους άρχισε το καλοκαίρι του 1913 και ήταν σύντομος, αλλά άκρως νικηφόρος για την Ελλάδα. Τότε φαίνεται ότι μολύνθηκαν τα ελληνικά στρατεύματα, από την επαφή τους με τα αντίστοιχα βουλγαρικά. Στο διάστημα μεταξύ των δύο πολέμων αρχικά σημειώθηκαν μερικά κρούσματα χολέρας σε κατοίκους των περιοχών Ξάνθης, Δοϊράνης και Καβάλας, οι οποίες βρίσκονταν πλέον υπό βουλγαρικό έλεγχο.
Όταν μαθεύτηκαν τα πρώτα κρούσματα χολέρας
Στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων οι Νεότουρκοι, επιστράτευσαν και ορισμένες ηλικίες Χριστιανών από τις αλύτρωτες περιοχές.
Τότε παρουσιάστηκε το φαινόμενο των σχεδόν μαζικών λιποταξιών από τις γραμμές των Τούρκων, των Χριστιανών στρατιωτών, όταν μαθεύτηκαν τα κρούσματα της χολέρας.
Ζωντανή περιγραφή αυτού του φαινομένου υπάρχει στο μυθιστόρημα του Μιχάλη Μπουναρτζίδη «Προσευχή για τις καινούργιες πατρίδες», όπου όμως ο συγγραφέας βασισμένος στις αφηγήσεις του παππού του, ο οποίος έζησε την κατάσταση εκείνη και δραπέτευσε μέσα από μυθιστορηματικές συνθήκες, περιγράφει την ατμόσφαιρα, τότε που ξέσπασε η επιδημία της φονικής χολέρας στη Θράκη, μέσα στις γραμμές των τουρκικών στρατευμάτων.
Μια πρώτη είδηση που ανιχνεύει κανείς, αναφέρει ότι τρία κρούσματα χολέρας σημειώθηκαν μεταξύ προσφύγων που προέρχονταν από το Σουφλί. Τη δημοσίευσε στις 28 Οκτωβρίου 1912 η εφημερίδα «Καιροί{ των Αθηνών.
Ακολούθησαν τηλεγραφήματα , από την Κωνσταντινούπολη προς τη Ρώμη, που δημοσιεύθηκαν και στην Αθήνα, την 1η Νοεμβρίου 1912. Ανέφεραν ότι και μέσα στην Οθωμανική πρωτεύουσα, σημειώθηκαν 18 κρούσματα χολέρας, τρία από τα οποία ήταν θανατηφόρα. Τρείς μέρες αργότερα νέες πληροφορίες από την Κωνσταντινούπολη ανέφεραν ότι «η χολέρα ενέσκηψεν εκεί μεθ’ ορμής και λαμβάνει τροπήν επιδημίας. Ο τουρκικός στρατός της Τσατάλτζας, λέγεται ότι μαστίζεται υπό της νόσου ταύτης». Πολλοί άμαχοι λόγω των φονικών συγκρούσεων έφευγαν προς την Κωνσταντινούπολη. Πρόσφυγες με βοϊδάμαξες προσπαθούσαν να σωθούν από τον πόλεμο και μετέφεραν παντού το θανατηφόρο δονάκιο της χολέρας.
Δέκα μέρες αργότερα τα κρούσματα μέσα στην Κωνσταντινούπολη είχαν φτάσει τα 28 και από αυτά τα 12 ήταν θανατηφόρα!
Στην Τσατάλτζα συνεχίζονταν οι πολυήμερες άγριες μάχες μεταξύ Τούρκων και Βουλγάρων. Όπως έγραψε όμως η εφημερίδα «Τάιμς» του Λονδίνου, στις αρχές Νοεμβρίου 1912, εκείνο που καταστρέφει τους Τούρκους είναι η χολέρα. Και η καταστροφή που επιφέρει στους Τούρκους, είναι «δυσπερίγραπτη». Και πρόσθετε:
«Το φρικωδέστερον δε είναι ότι τα πτώματα των εκ του λοιμού νεκρών στιβάζονται εις σωρούς άταφα και εις τα προχώματα της οχυρωματικής γραμμής της Τσατάλτζας και εις τους δρόμους».
Ο ανταποκριτής της εφημερίδας «Νέος Ελεύθερος Τύπος» της Βιέννης τηλεγραφούσε, ότι ο ίδιος παρέστη αυτόπτης μάρτυρας του φοβερού αυτού ολέθρου, περιέγραφε την καταστροφή ως «σκηνές της κόλασης» και βεβαίωνε ότι μεταξύ των θυμάτων, υπάρχουν πασάδες και άλλοι ανώτεροι αξιωματικοί.
Στην Κωνσταντινούπολη, το υγειονομικό συμβούλιο αποφάσισε να διαθέσει 10.000 τουρκικές λίρες για την καταπολέμηση της χολέρας.
Μια περιγραφή, που μυρίζει θάνατο…
Λίγο πριν από τα μέσα Νοεμβρίου 1912 η βουλγαρική εφημερίδα «Τριμπούνα» δημοσίευσε μια φρικιαστική περιγραφή του ανταποκριτή της στο βουλγαρικό στρατό για την κατάσταση περί το χωριό Χαδέμκιοϊ. Συγκεκριμένα έγραψε:
«Δεν τολμώ να καθορίσω αριθμόν των χολεροβλήτων. Επί εκτάσεως είκοσιν όλων χιλιομέτρων έβλεπα παντού πτώματα εγκαταλελειμμένα, αναδίδοντα φρικώδεις αναθυμιάσεις. Είδα αγωνιώντας εν μέσω στρατού, όστις αδιαφορών ητοιμάζετο δια την μάχην. Αλλά δεν είχα ιδή τίποτε ακόμη. Η τρομερά εικών με ανέμενεν εις το Χαδέμκιοϊ, όπου εισήλθα διασπάσας την υγειονομική ζώνην. Η φαντασία δεν δύναται να συλλάβη το φρικώδες θέαμα, το οποίον θα μείνη εις την μνήμην μου αιώνιος εφιάλτης. Οι πάσχοντες εστάλησαν εις το χωρίον τούτο τόσον πολυπληθείς, ώστε δεν κατέστη δυνατόν να περισυλλεχθώσιν. Εις όλα τα μέρη, οικίας, σταύλους, μάνδρα,ς οι ασθενείς ήσαν ερριμένοι κυριολεκτικώς εις σωρούς. Μεταξύ αυτών υπήρχεν εκατοντάς πτωμάτων.
Απαισία δυσωδία ανεδίδετο. Οι χολερικοί οίτινες είχαν στηρίξει τα νώτα εις τους τοίχους και απέθανον εκεί εφαίνοντο αναπαυμένοι. Άλλοι είχαν πέσει με το πρόσωπον επί του χώματος. Πτώματα ήσαν πεταγμένα εδώ και εκεί, εις τους δρόμους. Και διαρκώς νέοι ήρχοντο. Μία αμαξοστοιχία με μυρίας δυσχερείας κατώρθωσε να φορτώση μερικούς δια την Κωνσταντινούπολιν. Καθ’ οδόν όμως απέθανον οι περισσότεροι.
Εις τους δρόμους της Σταμπούλ και του Πέραν βλέπει κανείς ομίλους 20-40 στρατιωτών χολεριώντων, οίτινες μεταβαίνουν πεζοί, μόλις συρόμενοι εις τα νοσοκομεία. Πολλοί πίπτουν καθ΄ όδόν».
Στην Κωνσταντινούπολη επικρατούσε μεγάλη ανησυχία. Τα ξένα κράτη, έφεραν αγήματα δικά τους και φρουρούσαν τις πρεσβείες τους, ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις, που οι Βούλγαροι ανέστειλαν κινήσεις προέλασης, για να αποφύγουν επαφή με Τούρκους της Τσατάλτζας, που τη μάστιζε η χολέρα.
Η κατάσταση στα μέσα Νοεμβρίου 1912 είχε γίνει εφιαλτική. Οι «Τάιμς» του Λονδίνου έγραφαν ότι είχε καταπέσει τη ηθικό του τουρκικού στρατού και ότι παρ’ όλες τις προσπάθειες των ουλεμάδων να τονώσουν το ηθικό των στρατιωτών, δεν αναθερμάνθηκε η εμπιστοσύνη τους. Οι περισσότεροι απροκάλυπτα έλεγαν ότι δεν υπάρχει πλέον ελπίδα αντίστασης, ότι κουράστηκαν να πολεμούν και θέλουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους.
Σε πρώτη φάση το πρόβλημα της επιδημίας έλυσε η ανακωχή που υπέγραψαν οι Τούρκοι και έτσι μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν τον εφιάλτη της χολέρας. Οι συνολικές απώλειες του Τουρκικού στρατού υπολογίσθηκαν σε περίπου 100-120.000 άτομα, από τις οποίες οι 75.000 οφείλονταν σε μεταδοτικά νοσήματα και μόνο οι 50.000 οφείλονταν στις μάχες!!!
Το γεγονός αυτό, δηλαδή της επιδημίας χολέρας και της έλλειψης αποτελεσματικών μέτρων υγιεινής, θεωρήθηκε μια από τις αποτυχίες του στρατηγού Φον Ντερ Γκόλτς πασά, που τον είχαν καλέσει από τη Γερμανία να αναδιοργανώσει τον Τουρκικό στρατό.
Τα πρώτα κρούσματα χολέρας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους ανησύχησαν τους Βουλγάρους. Ο βασιλιάς Φερδινάνδος της Βουλγαρίας κάλεσε από τη Βιέννη τον καθηγητή Rudolf Krauss ο οποίος με ομάδα γιατρών, πήρε μέτρα για να αντιμετωπίσει την επιδημία στο βουλγαρικό στρατό.
Ο Β’ Βαλκανικός Πόλεμος
Οι πληροφορίες για κρούσματα χολέρας στη Θράκη από την αρχή του πολέμου, κινητοποίησαν αμέσως τις ελληνικές στρατιωτικές υγειονομικές αρχές.
Από το χειμώνα του 1912-1913 άρχισαν να λαμβάνονται τα πρώτα μέτρα για την αντιμετώπιση αυτής της φονικής επιδημίας . Επικεφαλής της υπηρεσίας του αντιχολερικού αγώνα, τοποθετήθηκαν ο Γενικός Αρχίατρος Παναγιώτης Μανούσος και ο επίτιμος Αρχίατρος Κωνσταντίνος Σάββας, καθηγητής Μικροβιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών με προσωπική διαταγή του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου.
Η επιδημία της χολέρας στην ελληνική πλευρά εμφανίστηκε στις 14 Μαΐου 1913 αρχικά σε ένα στρατιώτη του 5ου Συντάγματος Πεζικού, που στρατοπέδευε στην περιοχή του Παγγαίου. Η φοβερή νόσος είχε μεταφερθεί από πρόσφυγες των γύρω περιοχών και επεκτάθηκε στις γειτονικές μονάδες εκστρατείας.
Σύντομα, τα κρούσματα έφτασαν τα τριάντα και οι θάνατοι τους επτά στις αρχές Ιουνίου 1913. Η έξαρση της χολέρας μεγάλωνε όσο εντείνονταν η προέλαση του ελληνική στρατού σε χολερόπληκτες περιοχές, που κατείχαν οι υποχωρούντες Βούλγαροι.
Ο σχεδιασμός για την αντιμετώπιση της χολέρας αποδείχθηκε υποδειγματικός. Αμέσως καθορίσθηκαν υγειονομικές ζώνες, με επιβολή καραντίνας και επιβολή μαζικού εμβολιασμού τόσο των στρατιωτών όσο και του πληθυσμού των περιοχών που είχαν πληγεί. Επίσης δημιουργήθηκαν σε πολλές περιοχές λοιμοκαθαρτήρια και υγειονομικοί σταθμοί.
Στα μέσα Ιουνίου αποφασίστηκε η παραγωγή εμβολίου στα εργαστήρια του Πανεπιστημίου Αθηνών και εξασφαλίσθηκε επάρκεια. Τότε εμβολιάστηκαν περίπου 500.000 άτομα δηλαδή 150.000 στρατιώτες και 350.000 πολίτες. Αυτή η μαζικότητα των εμβολιασμών τότε, αποτέλεσε παγκόσμιο φαινόμενο.
Αφηγούνται οι στρατιώτες…
Έχουν διασωθεί προσωπικές επιστολές, ημερολόγια, αλλά και στρατιωτικά έγγραφα, που αναφέρονται στο πρόβλημα της χολέρας.
Ένας στρατιωτικός ο Κωνσταντίνος Βάσσος, στις 22 Ιουνίου 1913, έγραφε στο ημερολόγιό που κρατούσε, ότι ο ελληνικός στρατός προελαύνει γεμάτος μίσος για τους Βούλγαρους λόγω και των ωμοτήτων που διέπραξαν και αυτό τον κάνει να ξεχνά ακόμα και την αδιαθεσία και τον πυρετό του και επιμένει να συνεχίζει την προέλαση. Στις αρχές Ιουλίου έγραφε ότι κατά τη διάρκεια της προέλασης των ελληνικών στρατευμάτων συναντούν άταφα πτώματα Βουλγάρων, κάτι που υποψιάζεται ότι γίνεται σκόπιμα, ώστε να μεταδοθεί η χολέρα και στον ελληνικό στρατό.
Ένας άλλος ο Δημήτριος Καμπάνης, είχε γράψει: «Ο φόβος που προκαλεί η ιδέα της χολέρας είναι πολύ μεγαλύτερος από εκείνον που εμπνέουν τα πολεμικά όπλα. Γιατί από τις σφαίρες και τις οβίδες μπορεί να προφυλαχθεί κανείς, αλλά από τη χολέρα…».
Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος σε μια σύγκρουση που είχε στη Βουλή, έκανε γνωστό, ότι ο γιος του ο Κυριάκος αν και δεν είχε υποχρέωση στράτευσης, έσπευσε να καταταγεί ως εθελοντής στους Βαλκανικούς Πολέμους. Είχε κάποιο πρόβλημα στο πόδι και τελικά αν και είχε ανάγκη εγχείρησης, ανέβαλε την επέμβαση και έσπευσε στο Παγγαίο, όπου είχαν αρχίσει οι ελληνοβουλγαρικές εχθροπραξίες του δευτέρου Βαλκανικού Πολέμου. Εκεί, το σύνταγμα στο οποίο υπηρετούσε, είχε προσβληθεί από χολέρα! Ο Βενιζέλος, δεν ζήτησε την μετάθεση του γιου του Κυριάκου, ο οποίος έμεινε εκεί με κίνδυνο να προσβληθεί από το δονάκιο της χολέρας και ακολούθησε την πρωταγωνιστική πολεμική πορεία της μονάδας του, έως τη Τζουμαγιά (Λεπτομέρειες βλέπε στο https://sitalkisking.blogspot.com/2009/10/blog-post.html).
Η επιδημία της χολέρας κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, ειδικά στη Θράκη ήταν μια από τις άγραφες και μη αναμενόμενες ταλαιπωρίες του Θρακικού Ελληνισμού, ο οποίος υπέστη τότε και φοβερές σφαγές και ανομολόγητους διωγμούς, τόσο από τους Τούρκους όσο και από τους Βουλγάρους, όσο διαρκούσαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι.
Παντελής Στεφ. Αθανασιάδης
ΠΗΓΕΣ
*Αρχείο εφημερίδων «Πατρίς», «Ακρόπολις», «Καιροί» Αθηνών.
*Δημήτριος Ντούρος «ΤΟ ΤΡΑΥΜΑ ΩΣ ΒΙΩΜΑ: ΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ (1912-1913), ΙΜΧΑ.
*Γρηγόριος Σκαμπαρδώνης– Νικόλαος Σχίζας– Αλέξανδρος Καρδούλης «Η υγειονομική υπηρεσία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913», Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων (2013).
*Εμμανουήλ Μαγιορκίνης, «Η επιδημία χολέρας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους», Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων (2013).
*Καρδαμάτης Ι. «Τα πεπραγμένα επί της εν Μακεδονία χολέρας κατά τον Ελληνοβουλγαρικόν πόλεμον», Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας.
