“Πολύ με συγκινεί μια λεπτομέρεια
στην στέψιν, εν Βλαχέρναις, του Ιωάννη Καντακουζηνού
και της Ειρήνης Ανδρονίκου Ασάν.
Όπως δεν είχαν παρά λίγους πολυτίμους λίθους
(του ταλαιπώρου κράτους μας ήταν μεγάλ’ η πτώχεια)
φόρεσαν τεχνητούς. Ένα σωρό κoμμάτια από υαλί,
κόκκινα, πράσινα ή γαλάζια. Τίποτε
το ταπεινό ή το αναξιοπρεπές
δεν έχουν κατ’ εμέ τα κομματάκια αυτά
από υαλί χρωματιστό. Μοιάζουνε τουναντίον
σαν μια διαμαρτυρία θλιβερή
κατά της άδικης κακομοιριάς των στεφομένων.
Είναι τα σύμβολα του τί ήρμοζε να έχουν,
του τί εξάπαντος ήταν ορθόν να έχουν
στην στέψι των ένας Κυρ Ιωάννης Καντακουζηνός,
μια Κυρία Ειρήνη Ανδρονίκου Ασάν”
Το ποίημα του Καβάφη: «Από υαλί χρωματιστό»
Εις μνήμην Αγίου Ιωάννη του Βατάτζη, που η Εκκλησία τον τιμά στις 4 Νοεμβρίου
Γράφει ο Χρήστος Κηπουρός*
Ποτέ δεν με ενέπνεε ο βίος του Ιωάννη Καντακουζηνού. Μπορεί να διετέλεσε επικεφαλής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με πρωτεύουσα το Διδυμότειχο, όμως η αμαύρωση που διέπει τη στάση του απέναντι στους Οσμανλήδες εισβολείς, με την παράδοση της κόρης του, στον εξ αυτών Σουλτάνο Ορχάν, ως την πέμπτη του σύζυγο, όταν τα σκέφτομαι, το μέσα μου γυρίζει ανάποδα.
Διάβαζα πρόσφατα Καβάφη, με τη θρακική γλώσσα, και συγκεκριμένα το ύπερθεν ποίημα: “Από υαλί χρωματιστό”, και σκεφτόμουν ότι αν μια εικόνα ισοδυναμεί με χίλιες λέξεις, ένα τέτοιο ποίημα, ισοδυναμεί με χίλιες εικόνες.
Εκείνο δε που προκάλεσε το μεγάλο μου ενδιαφέρον, είναι η ύπαρξη της ποιητικής σημειωτικής, κατά την Καβαφική περιγραφή της τελετής της στέψης.
Και δεν είναι μόνο τα τρία χρώματα που λέει ο Αλεξανδρινός και που σχετίζονται με τη σύγχρονη εποχή. Στα κόκκινα, πράσινα ή γαλάζια κομμάτια, που παραπέμπουν στα πολιτικά κόμματα και στους επικεφαλής, διατελέσαντες και διατελούντες Πρωθυπουργούς, μετά των εξαπτέρυγων.
Τα ίδια κάνει “η μεγάλη πτώχεια του ταλαιπώρου κράτους μας”, που δεν είναι κάτι διαφορετικό, από τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Ούτε διαφέρει πουθενά το γεγονός ότι οι λίγοι πολύτιμοι λίθοι, επέβαλαν στη χώρα, αντί αυτών, να φορέσει τεχνητούς: Κομμάτια, όπως ακριβώς τα υπαρκτά κόμματα, από γυαλί χρωματιστό.
Υπάρχουν και άλλα σημεία από το ίδιο ποίημα, που αναδίδουν το κοινό ανάμεσα στο τότε και το τώρα. Όχι μόνο στην εποχή του Καβάφη και το σήμερα αλλά και ανάμεσα στον Καντακουζηνό και τους σύγχρονους Πρωθυπουργούς.
Όλα τα λόγια του Καβάφη στο ποίημα επιβεβαιώνουν το κοινό που λέγαμε. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο. Ένα τεράστιο κενό, που μάλλον δεν θα το αξιολόγησε ο ποιητής, που είναι όμως επίσης κοινό: Ο λόγος για την ταυτότητα των πράξεων των ανωτέρω και η στάση τους, απέναντι στην Τουρκία: Η καταπράυνση, ο κατευνασμός και Άγιος ο θεός.
Τέτοια κενά θα μπορούσε να καλύψει μόνον ένας προγενέστερος προκαθήμενος της Ρωμανίας. Ο επικεφαλής της αυτοκρατορίας της Νικαίας, Ιωάννης Βατάτζης που σχετίζεται και αυτός με την πόλη μου, το Διδυμότειχο, όπου και γεννήθηκε και που σαν σήμερα 4 Νοεμβρίου η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του, αφού μετά πολλών κόπων και βασάνων, τον αναγνώρισε σαν τον Άγιο Ιωάννη, τον αποκαλούμενο και Ελεήμονα.
Σεμνύνονται όλες οι μεταγενέστερες γενιές, όταν διαβάζουν και μαθαίνουν για τις προχωρημένες ιδέες και πράξεις του, από το “ωάτον” στέμμα και τη στάση του απέναντι στην Ευρώπη και τον τότε Πάπα, έως την ουσιαστική συμβολή, στην ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης.
Οπότε έρχεται κανείς και διερωτάται: Τελικά τον Καντακουζηνό έπρεπε να μοιάσουν οι σύγχρονοι πρωθυπουργοί; Χάθηκε ο Βατάτζης; Δεν μπορούσαν να πάρουν κάτι από αυτόν; Να διάβαζαν την ιστορική του διαδρομή και να τον είχαν ως παράδειγμα προς μίμηση, αντί του Καντακουζηνού που μόνο σαν παράδειγμα προς αποφυγή μπορούσε να θεωρηθεί.
Γιατί ακόμη και σήμερα η Ελλάδα, μπορεί ως Δημοκρατική Πολιτεία, να τον αναδείξει ως πολιτικό πρότυπο. Και ως Εκκλησία να αποκαταστήσει την ιστορία και να αναγερθεί περικαλλής πέτρινος Ναός του Αγίου Ιωάννη του Βατάτζη, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, στο Διδυμότειχο.
Το πρότεινα πριν από 16-17 χρόνια, στα 800 χρόνια από τη φραγκοκρατία, σαν πρώτο βήμα για την ανέγερση Πανεπιστημιακής Σχολής Βυζαντινών Σπουδών, που δεν υπήρχε, και το μόνο που έκαναν μετά από χρόνια, ήταν ένα ξύλινο παρεκκλήσιο.
Μετά δηλαδή τι να περιμένει κανείς από τέτοια Ελλάδα; Καντακουζηνούς και Πρωθυπουργούς, σαν τους σύγχρονους θα περιμένει ο πολίτης να καταναλώνει, προτού απογοητευτεί.
Και για να γνωρίζουμε για τι μεγέθη διαφορών μιλάμε, το “ανθ΄ ημών Γουλιμής” του Τρικούπη, αποτελεί ένα ελάχιστο κλάσμα, απέναντι στο “αντί του Βατάτζη Καντακουζηνός”. Άλλο τώρα αν τα ιστορικά λήμματα για τον Καντακουζηνό είναι περισσότερα. Ίσως επειδή ο Βατάτζης δεν έκανε γαμπρό κανέναν Σουλτάνο αλλά έκανε πεθερό έναν Γερμανό. Και ίσως επειδή είχε και think tank, με τον σοφό καλόγερο Νικηφόρο Βλεμμύδη.
Κατά τα άλλα, από τα αρχαία ακόμη χρόνια, ίσχυαν διαφορετικές αντιμετωπίσεις της εκάστοτε πολιτείας απέναντι στους σημαίνοντες Θράκες: Το Δημόκριτο τον σνόμπαραν. Τον Πρωταγόρα τον καταδίκασαν. Το Σπάρτακο ούτε καν που τον ανέφεραν ποτέ. Σιγά να μην τον έκαμναν και άγαλμα στην Πανεπιστημίου. Εδώ τον Αλέξανδρο που τον έκαναν, και τοποθετήθηκε δίπλα στους στύλους του Ολυμπίου Διός, έγινε με χίλια ζόρια ενώ καθυστέρησε επί τόσα έτη.
* Ο Χρήστος Κηπουρός διετέλεσε Βουλευτής Έβρου (1993-2000).
