Η έκρηξη ηφαιστείου σε μια απομακρυσμένη γωνιά της Ισλανδίας, με ένα όνομα δύσκολο να προφερθεί έξω από το σκανδιναβικό νησί, Eyjafjallajökull (Εϊγιαφιάτλαγιοκουτλ), παρέλυσε τις αερομεταφορές σε όλη την Ευρώπη το 2010. Αυτό το τεράστιο σύννεφο τέφρας συμβολίζει τον βαθμό στον οποίο οι μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις είναι παγκόσμια φαινόμενα, με συνέπειες που υπερβαίνουν κατά πολύ το σημείο που συμβαίνουν.
Πριν από περίπου 75.000 χρόνια ένα ηφαίστειο επρόκειτο να τερματίσει την ανερχόμενη ανθρωπότητα, μια άλλη έκρηξη πριν από 200 χρόνια άφησε τον κόσμο χωρίς καλοκαίρι και εξαπέλυσε τον μύθο του Φρανκενστάιν καθώς και έναν τεράστιο παγκόσμιο λιμό, ενώ η Πομπηία καταστράφηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου πριν 20 αιώνες. Λίγες φυσικές καταστροφές είχαν τόσο βαθιά και διαρκή επίδραση στο μέλλον της ανθρωπότητας.
Οι εικόνες της έκρηξης που ξεκίνησε την Κυριακή στο νησί Λα Πάλμα, η πρώτη στην Ισπανία από το 1971, ενσαρκώνουν και πάλι την καταστροφική δύναμη της φύσης. Μπορεί να φαίνεται σαν μια μικρή υποσημείωση στη μακρά ιστορία των ηφαιστείων, αναφέρει η El País, αλλά για εκείνα που έχουν χάσει τις ιδιότητές τους ή που περιμένουν τη δύναμή τους να εξαπολυθεί με τη μορφή ποταμών λάβας, δεν είναι απόλυτο. «Γιατί να χτίσουμε μια πόλη σε έναν τόπο όπου ο κίνδυνος είναι τόσο εμφανής;» ρωτάει η Λούσι Τζόουνς για την Πομπηία στο δοκίμιό της Καταστροφές. Πώς οι μεγάλες καταστροφές διαμορφώνουν την ιστορία μας (Captain Swing), μια ερώτηση που ισχύει τόσο για τη ρωμαϊκή πόλη όσο και για τη Νάπολη, το Τόκιο, το Σιάτλ, την Τζακάρτα και, φυσικά, τα Κανάρια Νησιά. Αυτά είναι μέρη, σε ορισμένες περιπτώσεις εξαιρετικά πυκνοκατοικημένα, όπως τα μεγάλα ιαπωνικά και ινδονησιακά μεγαλούπολα, που βρίσκονται σε περιοχές υψηλής ηφαιστειακής δραστηριότητας.
«Θέμα τύχης»
«Όταν δεν εκρήγνυται, ένα ηφαίστειο κάνει ένα υπέροχο σπίτι», απαντά ο Τζόουνς στο δοκίμιό του. «Τα ηφαιστειακά εδάφη είναι πορώδη, πλούσια σε νερό και θρεπτικά συστατικά και πολύ γόνιμα. Η παραμόρφωση των βράχων γύρω από τα ηφαίστεια δημιουργεί συχνά φυσικά λιμάνια και κοιλάδες που είναι εύκολο να προστατευθούν. Η τεκτονική πλάκας εγγυάται ότι θα επαναληφθεί ένα επεισόδιο, αλλά ποια γενιά θα υποστεί τη μεγαλύτερη έκρηξη είναι θέμα τύχης». Αυτό εξηγεί γιατί οι ηφαιστειακές εκρήξεις μπορούν να έχουν άμεσες καταστροφικές συνέπειες – όπως συνέβη, για παράδειγμα, στις πόλεις που περιβάλλουν τον Βεζούβιο το 79 μ.Χ., σε αυτό που είναι σίγουρα η πιο διάσημη και ερευνημένη φυσική καταστροφή στην ιστορία – αλλά οι συνέπειές της ξεπερνούν κατά πολύ τον τόπο όπου συμβαίνει η έκρηξη. Και μπορεί να είναι τόσο σοβαρά ώστε να θέσουν σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της ανθρωπότητας.
Η καταστροφική έκρηξη του ηφαιστείου Τόμπα
Ο τίτλος ενός βιβλίου του ειδικού Donald R. Prothero συνοψίζει τέλεια τις συνέπειες της έκρηξης του ηφαιστείου Τόμπα, που βρίσκεται στη σημερινή Ινδονησία, πριν από περίπου 75.000 χρόνια: Όταν οι άνθρωποι σχεδόν εξαφανίστηκαν (Smithsonian), το οποίο μπορεί να μεταφραστεί ως «Όταν οι άνθρωποι κόντευαν να εξαφανιστούν ». «Η έκρηξη του Τόμπα απελευθέρωσε την ενέργεια ενός εκατομμυρίου τόνων εκρηκτικών», γράφει ο Prothero, «σαράντα φορές περισσότερο από τη μεγαλύτερη βόμβα υδρογόνου που έχει κατασκευάσει ποτέ ο άνθρωπος, πάνω από 1.000 φορές πιο ισχυρή από την Κρακατόα και 3.000 φορές ισχυρότερη από την Έκρηξη του όρους Saint Helens το 1980 ». Στην περίπτωση του Κρακατόα, το 1883, η έκρηξη ακούστηκε στην Αυστραλία, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά και ο πλανήτης δεν ανέκτησε την κλιματολογική κανονικότητα μέχρι πέντε χρόνια αργότερα. Τα αποτελέσματα του Τόμπα ήταν χίλιες φορές ισχυρότερα.
Αυτή η έκρηξη προκάλεσε πτώση της θερμοκρασίας σε ολόκληρο τον πλανήτη κατά τρεις έως πέντε βαθμούς, δημιουργώντας αυτό που οι επιστήμονες αποκαλούν γενετικό εμπόδιο που έθεσε σε κίνδυνο την ικανότητα επιβίωσης του είδους μας. «Πολλοί γενετιστές και αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η καταστροφή του Τόμπα ήταν στα πρόθυρα τερματισμού της ανθρώπινης φυλής, καθώς υποστηρίζουν ότι μόνο μεταξύ 1.000 και 10.000 ζευγαριών αναπαραγωγής επέζησαν παγκοσμίως», συνεχίζει ο Prothero.
Παραδόξως, ο Martin Meredith υποστηρίζει στο βιβλίο του Born in Africa. The Quest for the Origins of Human Life (Simon & Schuster) – «Γεννημένος στην Αφρική. Η αναζήτηση για τις απαρχές της ανθρώπινης ζωής »- αυτή η κρίσιμη κατάσταση ανάγκασε την ανθρωπότητα «να καινοτομήσει, να δημιουργήσει νέα εργαλεία, να σχηματίσει πιο πολύπλοκες κοινωνίες και να γίνει πιο αποτελεσματικός κυνηγός-συλλέκτης». Προκάλεσε επίσης μεγάλη μετανάστευση έξω από την Αφρική. Το ηφαίστειο Τόμπα επρόκειτο να τερματίσει το ανθρώπινο είδος, αλλά σίγουρα χωρίς αυτήν την τεράστια έκρηξη η ανθρωπότητα δεν θα είχε βιώσει μια τεχνολογική επανάσταση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Αυτή είναι μια υπόθεση που αμφισβητείται βέβαια από ορισμένους ειδικού, αλλά αυτό που αντανακλά σε ποιο βαθμό τα ηφαίστεια αντιπροσωπεύουν μια πρόκληση για την ανθρωπότητα από την προέλευσή της.
Το ηφαίστειο της Σαντορίνης και ο Βεζούβιος
Άλλα ευρωπαϊκά ηφαίστεια, όπως της Σαντορίνης πριν από 3.500 χρόνια και φυσικά ο Βεζούβιος και η καταστροφή της Πομπηίας και του Ερκολάνο, είχαν σημαντική επίδραση στην αρχαιότητα. Στην πραγματικότητα, όπως αφηγείται η Ντέιζι Νταν στο πρόσφατο δοκίμιό της Κάτω από τη σκιά του Βεζούβιου (Σιρουέλα), το γεγονός ότι ο Πλίνιος ο Νεότερος, ο μεγάλος Ρωμαίος φυσιοδίφης, έγινε μάρτυρας της έκρηξης κοντά στη ναπολιτάνικη ακτή, στην οποία πέθανε ο θείος του, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, άλλαξε εντελώς την ηφαιστειολογία.
Στις 5 και 10 Απριλίου 1815, το όρος Ταμπόρα , που βρίσκεται επίσης στην Ινδονησία, εξερράγη και προκάλεσε ένα σύννεφο τέφρας που τύλιξε ολόκληρο τον πλανήτη. Είναι αδύνατο να γνωρίζουμε πόσοι άνθρωποι πέθαναν άμεσα ή έμμεσα, αν και ιστορικοί όπως ο Μπράιαν Φέιγκαν κάνουν λόγο για σχεδόν 100.000 στη μεγαλύτερη έκρηξη των 2.000 ετών. Η επίδραση στο κλίμα ήταν τρομερή: το 1816 δεν υπήρχε καλοκαίρι και μια ομάδα φίλων εκμεταλλεύτηκε αυτό το παγωμένο καλοκαίρι για να πει ο ένας στον άλλον ιστορίες τρόμου σε ένα σπίτι στην Ελβετία στις όχθες της λίμνης της Γενεύης. Έτσι γεννήθηκε ο μύθος του Φρανκενστάιν, στον πρόλογο του οποίου η Μαίρη Σέλεϊ μιλά για ένα «υγρό και αμείλικτο καλοκαίρι». Αυτό το τέρας προέκυψε από μια μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη για να μας υπενθυμίσει σε ποιο βαθμό το κλίμα του πλανήτη διατηρείται σε μια λεπτή ισορροπία, η οποία δεν διαλύεται μόνο από τα ηφαίστεια αλλά και από τους ίδιους τους ανθρώπους.
Επιμέλεια: Ελίζα Καραγιώργη, ekaragiorgi@naftemporiki.gr
